Zelfbeschadiging
Al langere tijd voel ik dat ik iets wil schrijven over zelfbeschadiging, juist voor hulpverleners, omdat ik denk dat het nog vaak wordt mis begrepen. Pas hoorde ik dat er een richtlijn was om een negatieve respons te geven op zelfbeschadiging, wat eigenlijk gewoon een soort straf is op het destructief gedrag dat wordt gedaan. Dit vind ik echt een onbegrijpelijke richtlijn die in mijn beleving een destructieve dynamiek in stand houd, ik zal dit later toelichten. Er zijn allerlei protocollen en theorieën voor hulpverleners hoe ze zouden moeten omgaan met zelfbeschadiging. Maar misschien lopen hulpverleners ook wel tegen hun eigen machteloosheid en teleurstelling aan als ze geconfronteerd worden met jongeren of mensen die zichzelf beschadigingen. Ergens hoop ik dat hulpverleners ook een stukje naar binnen durven te kijken, maar allereerst wil ik je een inkijkje geven in mijn eigen belevingswereld van een jaar of 16 geleden.
Destijds was ik in de war over mezelf, maar ook alles wat ik voelde. Het liep door elkaar, gevoelens van verdriet, pijn, boosheid, angst, eenzaamheid, machteloosheid, hopeloosheid, wanhoop, paniek en chaos. Ik voelde me niet begrepen, en aan de kant gezet. Door verschillende mensen maar zeker ook door hulpverleners. Ik beschadigde mezelf, omdat ik niet met deze gevoelens kon omgaan, maar ook omdat er een zelfhaat was ontstaan. Misschien ook wel door alle onbegrip. Telkens werd ik doorgestuurd en doorverwezen, om eens te bekijken en observeren wat er mis zou zijn met mij. Zo werd het uiteraard niet gezegd, maar mijn gedrag was dusdanig vreemd dat het bekeken moest worden of er een stoornis zou zijn. Er waren momenten dat de spanning zo hoog op liep dat ik wilde snijden. Hulpverleners wilde dan dat ik het zou delen met hen, ze wilde voorkomen dat ik tot handeling zou komen. Maar vervolgens kwam er vaak enkel een pilletje om rustig te worden, als of het alle emoties zou wegnemen, zou oplossen. Overigens werken deze medicijnen niet meteen, en kost het een half uur voordat je enige werking ervaart. In die tijd was ik vaak alsnog alleen met al deze emoties. En lukte het regelmatig niet, om het te reguleren. Eerst was het enkel krassen, maar later werden het diepe snijwonden die gehecht moesten worden. Vaak werd er gereageerd met zinnen als ‘Dit had je niet moeten doen, was dit nou echt nodig?’ ‘Het is zo zonde..’ Maar regelmatig wisten hulpverleners helemaal geen houding en werd er enkel zakelijk gehandeld en was er verder een soort van negeren, ‘geen aandacht geven’ houding. Ook heb ik wel verhalen gehoord van mede cliënten, dat hulpverleners op de spoedeisende hulp gewoon geen hulp aanboden, omdat artsen het onnodig vonden om iemand te hechten. Iemand had het immers zelf aangericht. Wat ook voorkwam was dat na heftig snijden ik voor een nacht in de isoleercel terecht kwam.
Graag wil ik het traumamodel van Franz Ruppert gebruiken om eens te kijken naar deze situatie. Het kan inzicht geven in gedrag. Door een schokkende ervaring, dreiging of stress van buitenaf komt een reactie, je kunt vechten, vluchten of verstijven. Over het algemeen kan het lichaam, en de psyche na een traumatische ervaring in rust en verbondenheid weer herstellen van deze ervaring. Maar als deze rust en verbondenheid niet komt kan er een split ontstaan. Dr Gabor Maté zegt dan ook “Trauma is niet je heftige ervaring, maar dat wat er in jou gebeurt ten aanzien van de heftige ervaring”. Als deze split ontstaat zien we dat een overlevingsdeel, het traumadeel niet wil ervaren. Het verdringt, compenseert, vermijdt, controleert, projecteert, creëert illusies. In veel gevallen zorgt trauma voor een verbroken verbinding; een verbroken verbinding met ons lichaam, onze levenslust, zingeving, andere mensen, de natuur, en het meest ingrijpend is een verbroken verbinding met onszelf.
Als we nu eens kijken naar zelfbeschadiging dan is dit een overlevingsstrategie om een traumadeel niet te hoeven voelen. Als gevolg van snijwonden komen er allemaal hormonen vrij in het lichaam, stress hormonen (adrenaline) maar ook lichaamseigen pijn bestrijdende hormonen (endorfine). Het snijden heeft dus ook een lichamelijke verdovende werking. Snijden is een destructieve handeling, eigenlijk is het daderschap, maar dan tegen zichzelf gericht. Tegelijk is iemand waarschijnlijk ook slachtoffer van een traumatische gebeurtenis en om daar niet mee te hoeven dealen wordt iemand dader naar zichzelf. Het wordt een innerlijke dynamiek, als er iets gebeurd in de buitenwereld waardoor het traumadeel van het slachtoffer wordt aangeraakt, schiet deze in zijn overlevingsdeel en wordt dader naar zichzelf.
En ook in het daderschap kan de volgende split ontstaan, gevoelens van pijn, schuld, berouw, verdriet, schaamte, willen niet ervaren worden. Ze worden afgesplitst, ze zijn onverdraaglijk. De overlevingsstrategie om dit deel niet te hoeven voelen is dat iemand zijn daderschap niet erkent, iemand zou kunnen dissociëren, de daden geheim houden, de daden goedpraten, het slachtoffer de schuld geven, verachten of in een kwaad daglicht stellen. Door het slachtoffer de schuld te geven of te verachten ontstaat er een innerlijke dader-slachtofferdynamiek. Een negatieve spiraal. Of zelfhaat.
Het heeft me verbaast dat eigenlijk niemand de vraag heeft gesteld, ‘Waarvoor heb je zelfbeschadiging nodig?’ ‘Wat geeft het je?’ of ‘Wat heftig dat je pijn van binnen zo groot is dat je dit moest doen?’ Vooral de laatste zin geeft zoveel erkenning voor wat er werkelijk speelt. Durven we op ‘het punt van pijn’ als hulpverleners stil te zijn, aanwezig te zijn. Om naast iemand te staan, zodat deze kan voelen waar het werkelijk over gaat? Of loop je tegen je eigen gevoelens van machteloosheid, afkeer of teleurstelling aan. Of misschien zit je in een redderrol, en zie je het als jouw taak om de ander te overtuigen, genezen of fixen. En wat gebeurt er eigenlijk als we iemand ten gevolg van automutilatie in isolatie zetten? Komt deze persoon dan in rust en verbinding om het zelfhelend vermogen zijn werk te laten doen? Persoonlijk denk ik dat hulpverleners dan zelf in de daderrol gaan, omdat er vanuit macht iets besloten wordt, waarmee ze de cliënt opnieuw slachtoffer maken. Slachtoffer van wat? Iemand in gevangenschap zetten en zijn vrijheid ontnemen is geen daad van mededogen of blijk van naast iemand willen staan, het schend de vertrouwensband. Ook het afpakken van messen of andere gevaarlijke voorwerpen is een vorm van macht, en houdt de dader-slachtofferdynamiek in stand.
Hoe komen we nu uit deze dynamiek? Zowel als hulpverleners ten aanzien van de cliënt, maar ook de cliënt in zichzelf.
Ik denk dat het al zou schelen als we de focus verleggen. Regelmatig zie ik dat hulpverleners zo bezig zijn met methoden, protocollen, en dynamieken, dat ze uit het oog verloren zijn dat er een ‘heel’ mens tegenover hen zit. Een mens met ‘psychisch welzijn’ ¹ dat door alle ervaringen, gedachten en gevoelens enkel even de kluts kwijt is. Maar deze mens is net als ieder ander mens, en we mogen deze mens wijzen op zijn gezonde deel, eigen autonomie. Zodat iemand in nieuwsgierigheid en met compassie zijn ervaringen, gedachten en gevoelens kan bekijken. In verbinding met de hulpverlener, die de stappen van de cliënt volgt en ondersteunt.
Ik wil graag nog een voorbeeld geven om duidelijk te maken hoe belangrijk het is om vertrouwen te hebben in de cliënt. Stel je voor je wilt als kind graag leren fietsen maar je ouders zeggen; ‘nee, het is te gevaarlijk’, ‘je kan het nog niet’ en ‘je kunt vallen, en dan kun je pijn krijgen en dat willen we niet’. Voel je dan vertrouwen om überhaupt te gaan proberen, te leren fietsen? NEE! En zo is het ook tegenover je cliënten, als ze iets nieuws gaan proberen zullen ze vast en zeker een keer vallen, het hoort bij het leerproces. Maar het maakt nogal uit of er in het voorbeeld van het fietsen een aanmoedigende ouder is die mee rent, of een ouder die zegt, ‘je kan het niet, het is gevaarlijk, en ik pak je fiets af’.
De benadering van compassie en nieuwsgierigheid helpt ook om de innerlijke dynamiek te doorbreken. Want het gezonde deel, je essentie, wordt aangesproken en vanuit die ruimte waar heelheid, verbinding, en vertrouwen wordt ervaren, is het mogelijk de pijn of verdriet ook te ervaren. Vanuit die basis kunnen gedachtepatronen doorzien worden, emoties gevoelt en ervaren worden en tegelijk oplossen.
Heb je als hulpverlener het gevoel dat de dingen waarmee je wordt geconfronteerd traumatisch voor je zijn? En dit kan zeker zo zijn! Wees dan ook compassievol en nieuwsgierig naar jezelf. Zoek verbinding met een intervisie groep of maak een afspraak met ons. Zodat je ook voor jezelf deze rust en verbinding creëert, om het zelfhelend vermogen zijn werk te laten doen. Zodat je niet zelf in overlevingsstrategieën schiet als je wordt geconfronteerd met de triggers die jouw traumadeel raken.
Het praten in delen kan helpen inzicht te geven, maar enkel is het taal voor bewustzijn, gedachten, en gevoelens.
Heelheid zit in elk mens. Durf je te ontdekken wie je werkelijk bent en wat je beweegt? Durf je in de spiegel te kijken? En durf je zelf de spiegel van heelheid te zijn?